Nadciśnienie tętnicze – definicja i epidemiologia
Nadciśnienie tętnicze to schorzenie charakteryzujące się stałym lub okresowym podwyższeniem ciśnienia tętniczego krwi powyżej wartości prawidłowych. Jest ono uznawane za jeden z najważniejszych czynników ryzyka rozwoju chorób układu krążenia na świecie.
Wyróżnia się nadciśnienie tętnicze pierwotne i wtórne. Nadciśnienie wtórne stanowi jedynie około 10% przypadków i związane jest przede wszystkim z dysfunkcją gruczołów wydzielania wewnętrznego oraz chorobami nerek. Natomiast zdecydowaną większość (ok. 90%) wśród chorych z nadciśnieniem tętniczym stanowią osoby z nadciśnieniem pierwotnym, inaczej zwanym idiopatycznym, którego patogeneza nie została jak dotąd całkowicie wyjaśniona. Dużą rolę w rozwoju nadciśnienia pierwotnego odgrywają czynniki genetyczne, środowiskowe i regulacyjne: układ renina-angiotensyna-aldosteron, autonomiczny układ nerwowy oraz peptydy natriuretyczne.
Według danych Światowej Organizacji Zdrowia zbyt wysokie wartości ciśnienia tętniczego krwi występują u co trzeciego dorosłego na świecie, częściej u mężczyzn niż u kobiet. Nadciśnienie tętnicze jest przyczyną 25% zawałów w Europie Środkowej i Wschodniej oraz 13% zgonów na świecie.
Kiedy diagnozuje się nadciśnienie tętnicze?
Zgodnie z wytycznymi Polskiego Towarzystwa Nadciśnienia Tętniczego chorobę tę można rozpoznać, jeśli wartości skurczowego ciśnienia tętniczego są równe lub wyższe niż 140 mm Hg, a rozkurczowego ciśnienia tętniczego równe lub wyższe niż 90 mm Hg. Warunkiem postawienia diagnozy jest przeprowadzenie dwóch pomiarów ciśnienia tętniczego podczas minimum dwóch wizyt u lekarza. U tych chorych, u których wartość ciśnienia tętniczego krwi wynosi ≥180/≥110 mm Hg, rozpoznania nadciśnienia tętniczego można dokonać już podczas pierwszej wizyty. Należy jednak wykluczyć wpływ wszystkich znanych czynników podwyższających wartość ciśnienia tętniczego krwi: spożycia alkoholu przed badaniem, silnego bólu lub lęku przed badaniem.
Już na co najmniej pół godziny przed wykonaniem pomiaru ciśnienia tętniczego krwi nie należy palić papierosów oraz pić kawy. Badanie najlepiej jest przeprowadzać bezpośrednio po kilkuminutowym odpoczynku. Pomiar przeprowadza się w pozycji siedzącej, a mankiet ciśnieniomierza powinien znajdować się na wysokości serca niezależnie od ułożenia ciała badanego. Optymalne skurczowe ciśnienie tętnicze wynosi mniej niż 120 mm Hg, a ciśnienie rozkurczowe – mniej niż 80 mm Hg. Wysokie prawidłowe ciśnienie tętnicze rozpoznaje się, gdy wartość ciśnienia skurczowego mieści się w zakresie 130–139 mm Hg i/lub wartość ciśnienia rozkurczowego wynosi 85–89 mm Hg.
Nadciśnienie tętnicze pierwszego stopnia stwierdza się, gdy ciśnienia tętnicze skurczowe wynosi 140–159 mm Hg i/lub ciśnienie rozkurczowe mieści się w zakresie 90–99 mm Hg. Umiarkowane nadciśnienie tętnicze (drugiego stopnia) diagnozuje się przy wartościach ciśnienia skurczowego wynoszących 160–179 mm Hg i/lub ciśnienia rozkurczowego 100–109 mm Hg. Wyższe wartości ciśnienia krwi oznaczają natomiast ciężkie nadciśnienie tętnicze trzeciego stopnia.
Nadciśnienie tętnicze pierwotne – czynniki ryzyka
Do znanych czynników ryzyka pierwotnego nadciśnienia tętniczego należą: wiek powyżej 65 lat, istnienie chorób współistniejących (np. cukrzycy), występowanie nadciśnienia tętniczego w rodzinie, siedzący tryb życia, nadwaga i otyłość, spożywanie alkoholu oraz stosowanie diety o zbyt wysokiej zawartości sodu i nasyconych kwasów tłuszczowych. Do innych żywieniowych czynników powiązanych z rozwojem nadciśnienia zalicza się: zbyt wysoką wartość energetyczną diety, nieprawidłowy profil aminokwasów, nadmierną podaż cukrów prostych, zbyt niskie spożycie ryb morskich oraz niewystarczającą zawartość związków o działaniu antyoksydacyjnym, magnezu, potasu i wapnia w diecie.
Nadciśnienie tętnicze – objawy i postępowanie
Nadciśnienie tętnicze na ogół przebiega bezobjawowo. U części chorych mogą występować objawy niespecyficzne, takie jak zmęczenie, bóle głowy i problemy ze snem. Z biegiem czasu zwiększa się ryzyko rozwoju powikłań narządowych nadciśnienia, w tym miażdżycy, udaru mózgu czy upośledzenia czynności nerek.
Głównym celem leczenia u osób z nadciśnieniem tętniczym jest zmniejszenie śmiertelności związanej z tym schorzeniem oraz obniżenie ryzyka rozwoju powikłań sercowo-naczyniowych i nerkowych. Po postawieniu diagnozy każdy pacjent powinien mieć wykonany szereg badań w celu oceny występowania innych czynników ryzyka chorób sercowo-naczyniowych, rozwoju powikłań narządowych, a także ewentualnej diagnostyki nadciśnienia wtórnego.
Badania podstawowe obejmują: wywiad lekarski, pomiar masy ciała i obwodu pasa, ocenę wskaźnika BMI (ang. body mass index), a także badanie krwi (w tym lipidogram i stężenie glukozy na czczo) oraz badanie moczu. W zależności od oceny globalnego ryzyka sercowo-naczyniowego wdrażana jest odpowiednia terapia. Modyfikacja stylu życia stanowi podstawę leczenia u pacjentów z ciśnieniem wysokim prawidłowym (130–139/85–89 mm Hg). W przypadku występowania nadciśnienia tętniczego (≥140/≥90 mm Hg) oprócz postępowania niefarmakologicznego wprowadzane jest również farmakologiczna terapia hipotensyjna.
Nadciśnienie tętnicze – dietoterapia
Celem modyfikacji sposobu żywienia w leczeniu nadciśnienia tętniczego jest zmniejszenie lub utrzymanie masy ciała tak, aby wartość BMI nie przekraczała <25 kg/m2. Bardzo ważnym elementem terapii jest ograniczenie spożycia alkoholu (≤2 drinki dziennie u mężczyzn i ≤1 drink dziennie u kobiet) oraz zmniejszenie spożycia soli i zwiększenie zawartości potasu w diecie. Wydaje się nawet, że to właśnie odpowiedni stosunek sodu i potasu w diecie jest w dużej mierze odpowiedzialny za utrzymanie prawidłowych wartości ciśnienia tętniczego krwi.
Najbardziej znaną dietą stosowaną w dietoterapii nadciśnienia tętniczego jest dieta DASH (ang. Dietary Approach to Stop Hypertension). Podstawą diety DASH są warzywa i owoce (8–10 porcji na dzień) oraz niskotłuszczowe produkty mleczne (2–3 porcje na dzień), a także pełnoziarniste produkty zbożowe, drób, ryby i orzechy. Niezalecane jest za to spożywanie czerwonego mięsa, dużych ilości tłuszczu, słodyczy oraz słodzonych napojów. Dieta DASH dostarcza dużych ilości potasu, magnezu, wapnia, błonnika pokarmowego i białka, za to jest uboga w tłuszcze, nasycone kwasy tłuszczowe i cholesterol. Zaobserwowano, że stosowanie diety DASH prowadziło do obniżenia wartości ciśnienia skurczowego nawet o 5,5 mm Hg, a ciśnienia rozkurczowego – o 3 mm Hg.
Inną dietą o udowodnionym działaniu hipotensyjnym jest dieta wegetariańska. Do głównych czynników obniżających ciśnienie tętnicze krwi w tej diecie zaliczane są: korzystny wpływ na utrzymanie prawidłowej masy ciała, wysoka podaż potasu i błonnika pokarmowego, umiarkowane spożycie alkoholu oraz niespożywanie mięsa. Należy jednak pamiętać, że za pożądane efekty stosowania diety roślinnej odpowiada nie tylko sam fakt eliminacji z diety produktów pochodzenia zwierzęcego. Dieta wegetariańska o dużej zawartości produktów przetworzonych, słonych przekąsek, niezdrowych tłuszczów i słodyczy będzie działać u osób chorujących na nadciśnienie tętnicze tak samo niekorzystnie, jak niezbilansowana dieta zawierająca mięso.
Nadciśnienie tętnicze a aktywność fizyczna
Wdrożenie aktywności fizycznej u osób z nadciśnieniem tętniczym ma na celu nie tylko obniżenie wartości ciśnienia krwi, ale również korektę towarzyszących mu zaburzeń metabolicznych. Ćwiczenia powinny być wykonywane codziennie po około 30–45 minut. Preferowanym rodzajem wysiłku jest trening wytrzymałościowy, wykonywany w zakresie intensywności odpowiadającej strefie aerobowej.
Umiarkowany wysiłek o intensywności 40–60% tętna maksymalnego uznawany jest za wystarczająco bezpieczny w kontekście ryzyka wystąpienia incydentów sercowo-naczyniowych, niezależnie od stopnia nadciśnienia tętniczego. Regularne ćwiczenia aerobowe u osób z nadciśnieniem łagodnym lub umiarkowanym mogą spowodować obniżenie ciśnienia skurczowego nawet o 4–8 mm Hg i ciśnienia rozkurczowego o 2–6 mm Hg. Umiarkowana aktywność fizyczna wpływa ponadto na zmniejszenie masy ciała, zawartości tkanki tłuszczowej i obwodu pasa, a także reguluje stężenie cholesterolu we krwi oraz poprawia wrażliwość tkanek na insulinę. Chorym na nadciśnienie tętnicze zaleca się natomiast unikanie wysiłków izometrycznych, np. dźwigania ciężarów, ze względu na działanie presyjne.
Anna Czekajło
Dietetyk, wykładowca akademicki
Bibliografia
Tykarski A. et al., Zasady postępowania w nadciśnieniu tętniczym – 2015 rok, „Nadciśnienie Tętnicze w Praktyce” 2015, 1(1), 1–70.
High Blood Pressure, http://www.euro.who.int/__data/assets/pdf_file/0004/185917/Fact-sheet-World-Health-Day-2013-Eng-final.pdf?ua=1 (02.11.2017).
Suliburska J., Duda G., Żywieniowe czynniki ryzyka rozwoju pierwotnego nadciśnienia tętniczego, "Bromatologia i Chemia Toksykologiczna" 2006, 39(3), 205–210.
Appel L.J. et al., Dietary Approaches to Prevent and Treat Hypertension A Scientific Statement From the American Heart Association, „Hypertension” 2006, 47(2), 296–308.
Mazurek E. et al., Trening fizyczny w pierwotnym nadciśnieniu tętniczym, „Nadciśnienie tętnicze” 2012, 16(5), 271–280.
Praktyczny podręcznik dietetyki, red. Jarosz M., Warszawa 2010.
Komentarze